‘Een kinderbrein is snel verleid.’

“Als we onze kinderen mediawijs maken, dan worden zij niet beïnvloed door social media,” is de wijdverbreide aanname. ‘Maar zo simpel is het helaas niet,’ weerlegt hoogleraar Digitale weerbaarheid en veerkracht Esther Rozendaal deze gedachte. ‘Want (social) media, marketing en reclame pakken kinderen op emotie in. En daar is het kinderbrein nog niet tegen bestand.’

Kindermarketing is niet nieuw
In de tijd dat niemand nog gehoord had van influencers, social media of vloggers, was Esther Rozendaal al gegrepen door het fenomeen kindermarketing. ‘Hierover deden begin 2000, toen ik toe was aan het schrijven van mijn economie Master- scriptie, veel aannames de ronde. En eigenlijk is dat nog steeds zo. Er wordt van alles gezegd over de effecten van reclame die op kinderen is gericht. En hoewel de vorm is veranderd – toen was het vooral op tv, nu is het versnipperd over diverse kanalen – het kinderbrein is nog steeds hetzelfde. En ik heb altijd willen weten hoe het precies zit. Wat is er nou echt waar over de effecten? Kunnen kinderen er zich tegen wapenen? En zo ja, hoe dan?’

Reclame is emotie
Onderzoek bleek dé manier voor Esther om aannames rond dit thema te tackelen of juist te bevestigen. ‘Mijn onderzoekslijn raakt altijd het thema “mediawijsheid van kinderen,” vertelt Esther. ‘En de heersende gedachte is: als we kinderen en jongeren mediawijzer maken, uitleggen hoe sociaal media werkt, dan kijken ze automatisch meer kritisch naar de media. Maar zo simpel is het niet. Kritisch reflecteren vraagt om zelfcontrole. Plus de mogelijkheid om te kunnen bepalen wat de juiste reactie is. Maar daarbovenop: met het idee dat we onze kinderen wapenen tegen de effecten van reclame en social media door hen uit te leggen hoe het werkt, focussen we alleen op het rationele gedeelte. Terwijl het puur emotie is! Instagram, Tiktok en reclames werken op emotie. Het is ontworpen om je te belonen, op emotioneel niveau uit te dagen, terug te komen, lang te blijven. Het werkt kortom verslavend.’

Online wereld is een sterke verleider
Esther: ‘Oké, reclame en social media prikkelen dus het beloningscentrum; het deel van het brein dat reageert op dingen die je direct belonen. Het reguleren van emoties en het toepassen van mediawijze kennis en kritische reflectie komt vanuit de prefrontale cortex. Maar dat deel is pas volledig ontwikkeld rond de 25 jaar. Begrijp je? Hun hersenen zijn gewoon nog niet bestand tegen de verleidingen van social media! Als we kinderen vragen verantwoordelijk om te gaan met social media, dan vragen we een gedragsverandering die net zo complex is als een verstokte roker vragen te stoppen. Ze wéten wel dat het niet goed voor ze is, maar het is heel moeilijk om dat gedrag te veranderen. Ik pleit er daarom voor om het gezond en verantwoord gebruik van social media bij kinderen op hetzelfde ingewikkelde niveau in te schalen als andere complexe gedragsveranderingen.’

De stem van kinderen
‘Bij mijn onderzoeken betrek ik kinderen en jongeren als co-onderzoekers,’ vervolgt Esther. ‘Hun stem is essentieel. Volwassenen schatten vaak verkeerd in waar de uitdagingen liggen. Kinderen kunnen dat duidelijk zelf aangeven. Ze snappen dat de social media-bedrijven alle trucs uit de kast trekken om hen verslaafd te maken. Toch lukt het hen niet hun gebruik te reguleren. “Help ons dat makkelijker maken,” zeggen ze eigenlijk. Een voorbeeld: meisjes vertelden me hoe vervelend ze het vinden vaak ongewenste berichten van onbekenden te krijgen. Ze vinden het eng, willen dat niet. Maar wat kunnen ze doen? Een knop om zo’n account direct te rapporteren en te blokken zit vaak ergens verstopt weggewerkt. Ze zeggen dus: maak het ons makkelijk om daadwerkelijk iets te doen aan de negatieve effecten van social media.’

Meer dan kennis
Tijdens mijn lezing bespreek ik hoe je de stem van de kinderen en jongeren kunt integreren in je onderzoek en mediawijsheidprojecten. Maar ook wat er volgens mij nodig is om tieners en kinderen te empoweren om optimaal gebruik te maken van de online wereld en zich te wapenen tegen de risico’s ervan. Ik zal concrete inzichten delen die vooral doen inzien: alleen kennis gaat die gedragsverandering niet brengen. Wat dat wél doet, bespreek ik 21 september.’

Benieuwd naar Esthers lezing? Meld je aan voor Jeugd in Onderzoek op 21 september in Den Bosch.